Văn hóa

Nước mắm trong tâm thức người Việt

Thứ hai, 24/04/2023, 13:33 PM

Nước mắm được sử dụng phổ biến, có thể nói là không thể thiếu, trong văn hóa ẩm thực Việt Nam. Không chỉ có lịch sử hình thành từ rất lâu đời, mà nước mắm còn có vị trí đặc biệt trong tâm thức người Việt.

Chưa có tài liệu nào xác định mẻ nước mắm đầu tiên được làm ra ở Việt Nam vào thời kỳ nào, nhưng trong sử sách, nước mắm đã được ghi lại khá nhiều.

“Ðại Việt sử ký toàn thư” - kỷ nhà Lê (Ðại Hành hoàng đế) có đoạn: “Năm Ðinh Dậu (997) niên hiệu Hưng Thống năm thứ 4 (Tống - Chí Ðạo năm thứ 3) mùa hạ, tháng tư, nhà Tống phong vua làm Nam Bình Vương, vua sai sứ sang nước Tống để đáp lễ. Vua Tống ban chiếu thư khen ngợi. Trước kia sứ Tống sang thường mượn tiếng đòi cống nước mắm để nhân thể bắt đóng góp. Ðến đây Tống Chân Tông nghe biết chuyện ấy, chỉ sai quan giữ biên giới gọi đến nhận mệnh, không sai sứ sang nữa”. Nếu đi sâu vào phân tích nội dung đoạn chính sử này sẽ có nhiều chỗ lý thú. Người Trung Hoa không có truyền thống ăn nước mắm, mà họ ăn nước tương, sao lại đòi cống nước mắm hay là thời Tiền Lê, nước mắm Việt hiếm hoi trân quý đến mức người ta phải lấy nó để bắt chẹt nhau? Trước mắt, cứ nhìn theo mức thời gian thì đây là tư liệu hiếm hoi có phần hệ trọng đối với cái món “quốc chấm” này, tất nhiên là nó - nước mắm - đã có trước năm 997 lâu lắm, nhưng từ niên điểm này nước mắm nằm trong sử Việt với năm tháng rõ ràng(1).

Người dân Cồn Sơn (quận Bình Thủy) làm nước mắm cá đồng. Ảnh: DUY KHÔI

Người dân Cồn Sơn (quận Bình Thủy) làm nước mắm cá đồng. Ảnh: DUY KHÔI

Phan Huy Chú chép trong “Lịch triều hiến chương loại chí”, phần Quốc dụng chí rằng thời Lý Thái Tổ năm Thuận Thiên thứ năm (1013), nước mắm là một trong sáu loại thổ sản phải nạp thuế. Ðến thời Lê niên hiệu Cảnh Hưng thứ tư (1743) thì có quy định rõ về số lượng nước mắm mà phường nghề phải nộp, ở xứ Thuận Quảng ai có phương tiện đánh bắt mỗi năm nạp ba tĩn, người làm thuê mỗi năm nạp một tĩn, thuế này gọi là thuế biệt nạp, thay vào thuế nhân đinh. Năm 1769, nhà nước thu thuế nước mắm được hơn 3.000 tĩn, lúc này mỗi tĩn giá 1 tiền(2).

Như vậy, nước mắm đã có mặt trong sử sách Việt Nam từ lâu đời và trở thành loại nước chấm đặc trưng của người Việt. Nước mắm được dùng để tăng thêm khẩu vị trong quá trình ăn uống, dùng nêm nếm thức ăn, làm gia vị tẩm ướp, khiến cho thức ăn trở nên ngon hơn, như phân tích sau: “Nước mắm là sản phẩm của quá trình phân giải tự nhiên của các protein có trong các loại cá. Nước mắm ngon nhất là nước mắm cá cơm lấy nước 1 - loại này có thể đạt đến 60 độ đạm, còn gọi là nước mắm nhĩ, ngoài ra còn có thể lấy nước 2, nước 3. Nghiên cứu cho thấy nước mắm có hàm lượng dinh dưỡng rất cao, nó có đầy đủ các axit amin, nhất là axit amin không thay thế được. Nước mắm có chứa các hợp chất năng lượng lớn cùng với các nguyên tố vi lượng. Nước mắm còn chứa các vitamin B1, B2, B12, PP…”(3). Bên cạnh đó, qua hình ảnh chén nước mắm, chúng ta còn thấy được tính cộng đồng và tính mực thước trong quá trình ăn uống. Tính cộng đồng thể hiện rõ trong mâm cơm gia đình, mọi người cùng chấm chung chén nước chấm. Còn tính mực thước thể hiện ở việc chấm như thế nào không để rơi vãi những giọt nước mắm xuống bàn ăn.

Bên cạnh đó, hình ảnh nước mắm từ lâu đã đi vào kho tàng ca dao, tục ngữ của người Việt. “Nước mắm có mặt trên đất Việt từ thời xa xưa đã đồng hành với tiếng nói dân tộc từ ngày lập quốc, đã in sâu vào tâm trí dân Việt trong mọi hoạt động xã hội, mọi cảm xúc tôn giáo, mọi phong tục tập quán. Một vài ví dụ: “Nước mắm xem màng, thành hoàng xem tàn quạt”, “Trai tơ vớ phải nạ dòng / Nước mắm thối chấm lòng lợn thiu”, “Dưa La, húng Láng, nem Báng, tương Bần / Nước mắm Vạn Vân, cá rô Ðầm Sét”, “Gò Bồi có nước mắm ngon / Ai đi cũng nhớ cá tôm Gò Bồi”, “Chum trắng đựng nước mắm vàng / Ðến khi lỡ làng lại mở ra ăn”(4)...

Riêng ở Nam Bộ, hình ảnh nước mắm còn là phương tiện để các nam thanh nữ tú, những đôi lứa yêu nhau giải bày tâm sự, thổ lộ tình cảm, bày tỏ nỗi niềm yêu thương của mình một cách dí dỏm, hài hước nhưng không kém phần sâu lắng, dễ thương. Ðiển hình như hình ảnh nước mắm được chàng trai sử dụng để làm lời mào đầu cho cuộc gặp gỡ của mình: “Nước mắm chanh dành ăn bánh hỏi / Qua thương nàng theo dõi mấy năm”. Khi chàng trai sử dụng hình ảnh nước mắm thì cô gái cũng sử dụng hình ảnh này để từ chối ý nhị: “Nước mắm ngon Thượng Thủ / Thả miếng đu đủ nó nổi lờ đờ / Phận em còn dại còn khờ / Làm dâu chưa đặng, cậy nhờ mối anh”. Nghe vậy, chàng trai liền bày tỏ tiếp: “Nước mắm ngon dòm sâu đáy hủ / Thả miếng đu đủ xuống tận đáy bình / Mù u nhuộm thắm bông huỳnh / Bao nhiêu gái đẹp anh không nhìn / Dạ anh chỉ để thương mình em thôi!”. Ðến đây thì cô gái không còn e ngại nữa: “Nước mắm láng lai chùi hoài hổng hết / Trời hỡi trời sao chẳng bớt nhớ thương / Sợi tơ hồng em lỡ vấn vương / Gặp anh một buổi nhớ thương trăm vạn ngàn ngày”...

Tóm lại, nước mắm là một trong những đặc trưng trong ẩm thực nước ta, có lịch sử hình thành và phát triển khá lâu đời và trở thành bản sắc trong văn hóa Việt Nam. Thông qua chén nước mắm trong mỗi bữa cơm, người Việt còn dạy dỗ con cái về cách ăn nếp ở, ứng xử trên bàn ăn. Ðồng thời nước mắm còn được sử dụng để gửi gắm cả tình yêu đôi lứa một cách dí dỏm, gần gũi...l

-----------------

1) Phạm Hoàng Quân (2018), “Những mảnh sử rời”, NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh, tr.237.

(2) Phạm Hoàng Quân (2018), sđd, tr.237

(3) Nguyễn Thị Diệu Thảo (2015), “Ẩm thực Việt Nam và thế giới”, NXB Phụ Nữ, tr.29-30.

(4) Nguyễn Tiến Hữu (2020), “Nước mắm nguồn gốc và con đường thiên di”, Tạp chí Xưa và Nay, số 518, tháng 4, tr.45.

Theo Trần Kiều Quang/ Báo Cần Thơ

Xem bài viết gốc tại đây

Hưởng ứng Tháng hành động quốc gia phòng, chống bạo lực gia đình:

Hưởng ứng Tháng hành động quốc gia phòng, chống bạo lực gia đình: "Chấm dứt bạo lực, vun đắp yêu thương"

(NSMT) - Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch TP. Cần Thơ tổ chức lễ Khai mạc các hoạt động hưởng ứng Tháng hành động quốc gia phòng, chống bạo lực gia đình và kỷ niệm 24 năm Ngày Gia đình Việt Nam (28/6/2001 - 28/6/2025), với nhiều nội dung cụ thể, phong phú, lan tỏa sâu rộng thông điệp: "Chấm dứt bạo lực, vun đắp yêu thương". Tham dự lễ khai mạc và hội nghị có bà Nguyễn Thị Ngọc Điệp - Thành uỷ viên, Phó Chủ tịch UBND TP. Cần Thơ; ông Nguyễn Minh Tuấn - Giám đốc Sở Văn hoá - Thể Thao & Du lịch TP. Cần Thơ.

Sắc màu thành phố Cần Thơ qua góc nhìn trẻ thơ

Sắc màu thành phố Cần Thơ qua góc nhìn trẻ thơ

(NSMT) - Hướng đến xây dựng hình ảnh con người Cần Thơ thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa với các phẩm chất "Trí tuệ - Năng động - Nhân ái - Hào hiệp - Thanh lịch", Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch TP. Cần Thơ đã xây dựng và triển khai Kế hoạch tổ chức "Hội thi vẽ tranh và triển lãm tranh năm 2025". Đây là một hoạt động có ý nghĩa thiết thực, góp phần giáo dục nhân cách, đạo đức, lối sống cho thế hệ trẻ, đồng thời tạo điều kiện phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và cảm thụ nghệ thuật cho các em học sinh.

Trưng bày 250 hình ảnh, hiện vật, sách, báo quý về báo chí cách mạng ở Cần Thơ

Trưng bày 250 hình ảnh, hiện vật, sách, báo quý về báo chí cách mạng ở Cần Thơ

(NSMT) - Ngày 19/6, tại Thư viện TP. Cần Thơ, Hội Nhà báo TP. Cần Thơ phối hợp Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức triển lãm chuyên đề “Bài báo là tờ hịch cách mạng”. Triển lãm mở cửa phục vụ khách tham quan từ ngày 19/6 đến 30/6.

Tình đồng hương lan tỏa trên đất Tây Đô

Tình đồng hương lan tỏa trên đất Tây Đô

(NSMT) - Hội thi Văn nghệ "Tình đồng hương trên đất Tây Đô" lần thứ II - năm 2025 vừa diễn ra tại Đại học Cần Thơ đã khép lại với nhiều cung bậc cảm xúc đắt giá về tình đất, tình người. Không chỉ là một sân chơi nghệ thuật, chương trình còn là cầu nối gắn kết cộng đồng sinh viên Bạc Liêu - Cà Mau đang học tập tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long và các tỉnh thành lân cận.

Sinh viên Trường Đại học Nam Cần Thơ góp phần tôn vinh nét đẹp, bản sắc của người phụ nữ Việt

Sinh viên Trường Đại học Nam Cần Thơ góp phần tôn vinh nét đẹp, bản sắc của người phụ nữ Việt

(NSMT) - Sinh viên Trường Đại học Nam Cần Thơ vừa tổ chức show diễn 'Thị'. Chương trình tổ chức nhằm mục đích tôn vinh nét đẹp, bản sắc của người phụ nữ Việt Nam trong chiều dài văn hoá - lịch sử.

Dư âm Press Cup 2025 sau tiếng còi mãn cuộc

Dư âm Press Cup 2025 sau tiếng còi mãn cuộc

Press Cup 2025 đã khép lại sau những trận cầu rực lửa. Sau những cuộc giao lưu đoàn kết, các cầu thủ lại trở về với công việc, cuộc sống nhưng dư âm thì vẫn còn đó.

Gala

Gala "Siêu cúp báo chí" Việt Nam–Thái Lan: "Biểu tượng của tình đoàn kết, hữu nghị giữa những người làm báo hai quốc gia"

Gala "Siêu cúp báo chí" được tổ chức nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025) để những người làm báo hai quốc gia giao lưu, gắn kết qua hoạt động thể thao mang đậm tinh thần hữu nghị.