Nọc cấy - Từ dụng cụ truyền thống đến biểu tượng văn hóa

(NSMT) - Từ thời kỳ khai hoang mở đất cho đến nay, nghề trồng lúa vẫn luôn gắn bó với người nông dân Cà Mau. Cùng với nông cụ nọc cấy, nghề trồng lúa không chỉ là một hoạt động sản xuất nông nghiệp mà còn trở thành một phần quan trọng trong di sản văn hóa của Việt Nam.

Trong quá trình khai phá và chinh phục thiên nhiên, người dân Cà Mau đã phát triển nghề trồng trọt và chăn nuôi để mưu sinh, trong đó nghề trồng lúa đã trở thành một trong những nghề chủ yếu. Tuy nhiên, với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật và sự chuyển mình trong phương thức sản xuất, nhiều công cụ truyền thống như nọc cấy đang dần bị thay thế.

Nọc cấy, một dụng cụ nông nghiệp quan trọng trong nghề trồng lúa thời kỳ trước được sử dụng phổ biến từ giữa thập niên 1950. Tuy nhiên, từ năm 1980 trở đi, nọc cấy bắt đầu ít được sử dụng hơn khi nông dân chuyển sang làm lúa thần nông (thường gọi là sạ lúa thần nông). Ngoài ra nông dân thường dùng máy cấy, họ điều khiển máy chạy đến đâu, mạ được máy cấy đến đó, giúp tăng năng suất một cách đáng kể so với cấy tay hay dùng nọc cấy.

Có nhiều loại nọc cấy khác nhau: loại dài từ 40-50cm dùng cho ruộng nước sâu và loại 20-30cm dùng cho ruộng nước nông. Để chế tạo nọc cấy, các thợ mộc thường chọn những loại gỗ cứng và chắc như mù u, thau lau, căm xe, dầu. Nọc cấy được đẽo cổ bồng, phần trên đầu hình lục giác hoặc đa giác, với thân dưới nhọn để dễ cắm vào đất. Tay cầm thường được đẽo cong để dễ thao tác, dài khoảng 15cm và được gắn vào cổ của nọc cấy. Quy trình cấy lúa bao gồm việc dùng nọc cấy tạo lỗ trên đất, sau đó nhét tép mạ vào lỗ. 

Từ thuở xa xưa hình ảnh người phụ nữ cấy lúa trên đồng cũng được thể hiện qua câu ca dao: “Trên đồng cạn, dưới đồng sâu”, “Chồng cày, vợ cấy, con trâu đi bừa”.

Ngày nay, hình ảnh người nông dân với nọc cấy trên đồng ruộng đã trở nên hiếm hoi, nhường chỗ cho các thiết bị hiện đại. Dù vậy, nọc cấy vẫn là biểu tượng văn hóa sâu sắc của người dân Cà Mau, xuất hiện trong nhiều câu ca dao và tục ngữ, phản ánh sự cần cù và tinh thần lao động của họ. Chúng ta vẫn có thể bắt gặp những chiếc nọc cấy cũ bên vách nhà ở các vùng quê, đã trở nên bóng lưỡng và nhuốm màu vàng của nước phèn vùng U Minh.

Trong quá trình tìm hiểu về nông cụ tỉnh Cà Mau trước năm 1975, chúng tôi được biết Bảo tàng tỉnh  đang lưu giữ nhiều chiếc nọc cấy, gắn liền với những câu chuyện về cuộc sống gian khổ của người nông dân và chứng minh cho nghề nông đã nuôi sống bao thế hệ từ thuở khai hoang đến ngày nay.

Nhìn từ góc độ văn hóa, nọc cấy không chỉ là công cụ lao động mà còn là một phần không thể thiếu trong di sản văn hóa của người dân Cà Mau. Dù hiện nay ít được sử dụng, nọc cấy vẫn là một vật báu, gắn bó với giá trị truyền thống và cuộc sống lao động, biểu trưng cho sự cần mẫn và kiên trì của người nông dân Cà Mau.